ΑΡΧΑΙΕΣ ΧΩΡΕΣ ΚΑΙ ΛΑΟΙ

ΠΕΡΣΙΑ - ΠΕΡΣΕΣ

Η ΠΕΡΣΙΑ

Η Περσική Αυτοκρατορία

Η Περσία είναι χώρα της νοτιοδυτικής Ασίας, όπου ήταν εγκαταστημένοι οι Μήδοι και οι Πέρσες, φυλές ινδοευρωπαϊκής καταγωγής, οι οποίες κατέβηκαν στην περιοχή κατά τα μέσα της 3ης χιλιετίας π.Χ.

Η ονομασία αυτή επικράτησε λόγω των Ελλήνων, οι οποίοι γενίκευσαν την ονομασία της περιοχής Παρς, Φαρς σήμερα, στο νότιο Ιράν, η οποία ήταν και το κέντρο της Περσικής Αυτοκρατορίας. Η Περσία ονομάστηκε επισήμως Ιράν από το 1935, όταν ο Ρεζά Σάχης Παχλαβί ζήτησε επίσημα να αποκαλείται η χώρα του με την εθνική της ονομασία "Ιράν" που σημαίνει "η χώρα των Αρίων".

ΟΙ ΠΕΡΣΕΣ

Οι Πέρσες είναι λαός ινδοευρωπαϊκής καταγωγής, συγγενικός με τους Μήδους, που έφτασαν στο σημερινό Ιράν από την κεντρική Aσία, περίπου το 1.500 π.Χ.. Κατοικούσαν στη νότια ορεινή πλευρά του Ζάγρου και του οροπεδίου του Ιράν.

Πήραν τ' όνομά τους από την περιοχή Παρς, Φαρς σήμερα, στο νότιο Ιράν, η οποία ήταν και το κέντρο της Περσικής Αυτοκρατορίας.

Στην περιοχή αυτή έφτασαν από τη Σογδιανή. Χωρίζονταν σε δέκα φυλές. Η ισχυρότερη απ' αυτές, η φυλή των Πασαργαδών, κατάφερε να υπερισχύσει ανάμεσα στις άλλες.

Λίγο αργότερα ένα από τα γένη των Πασαργαδών, οι Αχαιμενίδες, κατέφυγαν στην περιοχή του Ελάμ (Σουσιανή) και ίδρυσαν νέα δυναστεία. Από τους κυριότερους ηγέτες τους ήταν ο Κύρος Α', ο Καμβύσης και ο Κύρος Β' ο Μέγας, που ίδρυσε το Περσικό κράτος.

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΣΙΑΣ

Α) Η ΠΕΡΣΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

Η κυριαρχία των Μήδων (612 - 550 π.Χ)

Οι Πέρσες, μαζί με τους Μήδους, αναφέρονται σε κείμενα του 9ου π.Χ. αιώνα, ως ανεξάρτητα βασίλεια. Από το 800 π.Χ., οι Πέρσες και οι Μήδοι, ήταν υποτελείς των Ασσυρίων, Βαβυλωνίων και Σκυθών.

Οι Μήδοι, η ισχυρότερη από τις δύο φυλές, με επικεφαλής το βασιλιά Κυαξάρη, κατόρθωσαν το 612 π.Χ. μαζί με τους Χαλδαίους, να κυριαρχήσουν επί των Ασσυρίων και να διαμορφώσουν ένα ισχυρό κράτος με πρωτεύουσα τα Εκβάτανα. Εξουσίαζαν όλο το οροπέδιο του Ιράν, ενώ οι Πέρσες, που ήταν εγκαταστημένοι στην Περσίδα στα νότια της χώρας, κοντά στον Περσικό κόλπο, πλήρωναν φόρο υποτέλειας.

Η δυναστεία των Αχαιμενιδών (648-330 π.Χ)

Η δυναστεία των Αχαιμενιδών ήταν η πρώτη που κυβέρνησε την Περσία. Ιδρύθηκε από τον Αχαιμένα, έναν Πέρση ηγέτη του 700 π.Χ. Ο γιος του ο Θιέσπης οδήγησε τους νομάδες Πέρσες να εγκατασταθούν στο νότιο Ιράν γύρω στο 650 π.Χ. και συγκρότησε το πρώτο οργανωμένο Περσικό κράτος. Σταδιακά το Περσικό κράτος κατέκτησε την περιοχή των αυτοχθόνων Ελαμιτών συμπεριλαμβανομένης της σημαντικής περιοχής Ανσάν. Οι απόγονοι του Θιέσπη χωρίστηκαν σε δύο βασίλεια, το ένα βασίλευε στο Ανσάν, ενώ το δεύτερο στην υπόλοιπη Περσία.

Ο Κύρος ο Μέγας ένωσε τα δυο βασίλεια περί το 559 π.Χ. Αργότερα, όταν μονάρχης των Μήδων ήταν ο Αστυάγης, ο Κύρος ο Μέγας, εκμεταλλεύτηκε την αδυναμία των Μήδων και το 550 π.Χ., αφού νίκησε τον Αστυάγη, πρόσθεσε τη Μηδία στο Περσικό κράτος και ίδρυσε την Περσική αυτοκρατορία, με πρωτεύουσα τις Πασαργάδες.

Ο Κύρος ο Μέγας αρχικά νίκησε το βασιλιά της Λυδίας Κροίσο, φημισμένο για τα πλούτη και τη δύναμή του και κατέκτησε τη Λυδία, το 539 π.Χ.. Κατόπιν νίκησε τον Βαβυλώνιο Ναβόνιδο το 538 π.Χ. και εισήλθε θριαμβευτικά στη Βαβυλώνα. Γρήγορα κατέκτησε τη Μεσοποταμία, την Ασσυρία, την Συρία, την Παλαιστίνη, την Αρμενία και ολόκληρη τη Μικρά Ασία. Ο Κύρος σκοτώθηκε σε μια μάχη με τους Μασσαγέτες στην προσπάθειά του να τους τιμωρήσει επειδή αρνήθηκαν να υποταχθούν.

Τον Κύρο το Μέγα τον διαδέχτηκε ο γιος του Καμβύσης Β' (530 - 522 π.Χ.), που πρόσθεσε στην Περσική Αυτοκρατορία την Αίγυπτο και τη Νουβία. Μετά απ' αυτόν ακολούθησε ο Σμέρδις (522 π.Χ.) και κατόπιν ο Δαρείος Α' (522 - 486 π.Χ.), με τον οποίο η Περσική Αυτοκρατορία έφτασε στο απόγειό της. Ο Δαρείος ο Α' κατέλαβε την κοιλάδα του Ινδού ποταμού και την Θράκη και κατόπιν το 515 π.Χ. πέρασε το Δούναβη καταδιώκοντας για αρκετό καιρό τους Σκύθες, χωρίς όμως σημαντικά αποτελέσματα. Το 492 και το 490 π.Χ. επιχείρησε δυο εκστρατείες κατά της Ελλάδας, αλλά η εισβολή του ανακόπηκε στη Μάχη του Μαραθώνα το 490 π.Χ. από τον Μιλτιάδη.

Η Περσική Αυτοκρατορία του δαρείου ήταν η μεγαλύτερη και ισχυρότερη ως εκείνη την εποχή, καλά διοικούμενη και οργανωμένη. Ο Δαρείος διαίρεσε το βασίλειό του σε περίπου είκοσι Σατραπείες, με πολλούς από τους Σατράπες να έχουν προσωπικές σχέσεις με το Μεγάλο Βασιλέα. Κάθε επαρχία απολάμβανε τοπική αυτονομία, με ελευθερία να λατρεύει τον δικό της θεό, έδινε όμως αναφορά στο βασιλιά και συνέβαλε αναλογικά στις οικονομικές και στρατιωτικές ανάγκες του βασιλείου. Έκοψε νόμισμα το δαρεικό, υιοθέτησε το ανεπτυγμένο ταχυδρομικό σύστημα των Ασσυρίων και το επέκτεινε. Μετέφερε την πρωτεύουσα στα Σούσα, στο κέντρο της αυτοκρατορίας. Οι Πέρσες επέτρεψαν τους διάφορους υποτελείς πολιτισμούς να διατηρηθούν, ακολουθώντας το παράδειγμα του Κύρου, με αποτέλεσμα να μειωθεί δραματικά ο κίνδυνος εξεγέρσεων.

Τον 5ο π.Χ. αιώνα οι Πέρσες κυριάρχησαν στο χώρο της νοτιοδυτικής Ασίας και η περσική αυτοκρατορία επεκτεινόταν από τη Θράκη και την Αίγυπτο δυτικά, ως τον ποταμό Ινδό ανατολικά, και από τη Μαύρη θάλασσα, τον Καύκασο κα την Κασπία βορινά, έως την Αραβία, τον Περσικό και τον Ινδικό ωκεανό νότια.

Τον Δαρείο Α' διαδέχτηκε ο γιος του Ξέρξης Α' (486 - 465 π.Χ.). Ο Ξέρξης επανέλαβε την προσπάθεια του πατέρα του και εισέβαλε στην  Ελλάδα, αλλά ηττήθηκε στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας το 480 π.Χ. από τον Θεμιστοκλή και αποκρούστηκε οριστικά στη Μάχη των Πλαταιών το επόμενο έτος.

Μετά το θάνατό του Δαρείου και του Ξέρξη, άρχισε η παρακμή του Περσικού κράτους, που κατέληξε στην υποταγή του από το Μέγα Αλέξανδρο. Τον Ξέρξη, από τη δυναστεία των Αχαιμενιδών, τον διαδέχτηκε ο Αρταξέρξης Α' (465 - 424 π.Χ.) και ακολούθησαν ο Ξέρξης Β' και ο Σεκυδιανός ή Σογδιανός (424 - 423 π.Χ.), ο Δαρείος Β' (424 - 404 π.Χ.), ο Αρταξέρξης Β' (404 - 359 ή 358 π.Χ.), ο Αρταξέρξης Γ' (359 ή 358 - 338 π.Χ.), ο Άρσης (338 - 336 ή 335 π.Χ.) και ο Δαρείος Γ' (336 ή 335 - 330 π.Χ.).

Ελληνιστική Περσία (330 - 150 π.Χ.)

Η αυτοκρατορία των Αχαιμενιδών καταλύθηκε από τον Μακεδόνα βασιλιά, Αλέξανδρο, ο οποίος σάρωσε κυριολεκτικά την Περσική αυτοκρατορία. Το ελληνικό στοιχείο που έφερε μαζί του ο νέος αυτοκράτορας και οι διάδοχοί του, αναμείχθηκε με τα τοπικά στοιχεία, δημιουργώντας τον Ελληνιστικό πολιτισμό.

Μετά το θάνατο του Αλέξανδρου το 323 π.Χ., η Περσία διαμελίστηκε και ανέβηκαν στην εξουσία οι Σελευκίδες, που ανέδειξαν ως πρωτεύουσα τη Σελεύκεια κι αργότερα την Κτησιφώντα.

Παρθική κυριαρχία (150 - 226 μ.Χ.)

Μετά από τους Έλληνες, δημιουργήθηκε στη θέση της Περσίας το ανεξάρτητο κράτος των Πάρθων με ιδρυτή τον Αρσάκη της δυναστείας των Αρσακιδών, το οποίο όμως είχε ελάχιστη σχέση με το αρχαίο Περσικό κράτος. Ο Αρσάκης προερχόταν από ένα ινδοευρωπαϊκό φύλο που λεγότανε Πάρνι και κατέλαβε την Παρθία όπου ίδρυσε δικιά του δυναστεία.

Το βασίλειο των Πάρθων επηρεάστηκε από την Ελληνιστική τέχνη και την Ελληνική κουλτούρα και έτσι αυτό το βασίλειο αποτέλεσε ένα κράτος στο οποίο συνυπήρχαν η Ελληνική και η Ιρανική κουλτούρα. Η Παρθία ήταν μια ισχυρή αυτοκρατορία που άντεξε τις επιθέσεις των Σελευκιδών και αργότερα των Ρωμαίων και αρκετές φορές επεκτάθηκε νικώντας τους στους διαφόρους πολέμους που πραγματοποίησαν μεταξύ τους, με αποτέλεσμα η περιοχή της Περσίας και της Μεσοποταμίας να βρεθούν υπό την κυριαρχία των Πάρθων. Μετά τον θάνατο του Αρτάβανου Δ’, του τελευταίου από την δυναστεία του Αρσάκη βασιλιά, που σκοτώθηκε το 226 μ.Χ οι Πάρθοι συγχωνεύτηκαν στην νέα Περσική Αυτοκρατορία .

Η δυναστεία των Σασσανιδών (226 - 650 μ.Χ.)

Ο Πέρσης ηγεμόνας Αρντασίρ Α’, από την περιοχή της σημερινής επαρχίας Φάρς (στο Ιράν), επαναστάτησε ενάντια στην δυναστεία των Αρσακιδών και κατάφερε το 226 μ.Χ να ιδρύσει μια νέα δυναστεία στην Περσία που ονομάστηκε «δυναστεία των Σασσανιδών» (από το όνομα του παππού του Αρντασίρ, Σασσάν). Οι Σασανίδες διατήρησαν τη δύναμή τους για 424 χρόνια. Την περίοδο αυτή η Περσία έφτασε στη μεγαλύτερη ακμή της. Ο Αρντασίρ, ο ιδρυτής της δυναστείας, είχε ως πρότυπο την ένδοξη εποχή των Αχαιμενιδών και θέλησε να ανασυστήσει την αυτοκρατορία των προγόνων τους Κύρου Β’ του Μεγάλου και του Δαρείου Α’, και γι' αυτό πήρε τον τίτλο "Βασιλεύς των Βασιλέων", που τον είχαν οι Αχαιμενίδες.

Στόχος των Σασσανιδών ήταν η αναζωογόνηση του περσικού πολιτισμού, που μέχρι τότε είχε υποσκελιστεί από τον ελληνιστικό, και γι' αυτό επιχείρησαν να ξεριζώσουν τον ελληνικό πολιτισμό από την περιοχή τους. Σύντομα καθιερώθηκε ένα συγκεντρωτικό σύστημα διοίκησης κι ο αναζωογονημένος ζωροαστρισμός ήταν η επίσημη θρησκεία του κράτους. Η κοινωνία στην Αυτοκρατορία των Σασσανιδών φαίνεται ότι ήταν διαιρεμένη σε τέσσερις τάξεις : το ιερατείο, τους στρατιωτικούς, τους κρατικούς υπαλλήλους και το λαό.

Όταν ο Αρντασίρ Α’ απωθήθηκε από την Αρμενία προσπάθησε να αποσπάσει την Ρωμαϊκή Μεσοποταμία (σημερινό Ιράκ) και ακολούθησαν σκληρές μάχες μεταξύ Περσίας και Ρώμης ανάμεσα στο 230 και το 244 μ.Χ. αλλά δεν είχαν τελικό νικητή, αν και οι Πέρσες με συνθήκη πήραν νέα εδάφη.

Ο γιος και διάδοχος του Αρντασίρ Α’ , ο Σαπούρ Α’ πέτυχε μια εκπληκτική νίκη ενάντια στην Ρώμη. Το 260 μ.Χ. εισέβαλε στην Συρία και κυρίευσε την Αντιόχεια, κανονίζοντας ώστε να επιτεθεί όταν οι περισσότεροι κάτοικοι βρίσκονταν στο θέατρο. Εξοργισμένος, ο αυτοκράτορας Βαλεριανός εκστράτευσε στην Περσία αλά κατατροπώθηκε στην Έδεσσα και πιάστηκε αιχμάλωτος . Ο Σαπούρ τότε υιοθέτησε τον τίτλο «Βασιλεύς των βασιλέων της Περσίας και της μη-Περσίας» και τόνισε ότι θα συνέχιζε την επεκτατική πολιτική του πατέρα του.

Η ρωμαϊκή αντεπίθεση ξεκίνησε το 298 μ.Χ. όταν ο αυτοκράτορας Διοκλητιανός νίκησε τον Πέρση βασιλιά Ναρσή και όρισε ως ρωμαϊκό σύνορο τον ποταμό Τίγρη. Ο Ναρσής παραιτήθηκε και βασιλιάς έγινε ο γιος του Ορμίσδας Β’ ο οποίος ήταν ένας φωτισμένος και σταθερός ηγέτης.

Ο γιος του Σαπούρ Β’ ο Μέγας επισκιάστηκε από την βασιλεία του Μεγάλου Κωνσταντίνου αλλά η συνεισφορά του στην ιστορία της Περσίας δεν μπορεί να παρακαμφθεί μιας και αυτός έσωσε την Περσία από την Ρωμαϊκή επίθεση του αυτοκράτορα Ιουλιανού.

Το 337 μ.Χ., με το θάνατο του Μεγάλου Κωνσταντίνου, άρχισαν οι συγκρούσεις μεταξύ Περσών και Βυζαντινών, με θρησκευτικά κυρίως αίτια. Το 363 μ.Χ. οι Πέρσες νικήθηκαν από τα στρατεύματα του Ιουλιανού του Παραβάτη στη μάχη της Κτησιφώντας, στη διάρκεια της οποίας ο Βυζαντινός αυτοκράτορας τραυματίστηκε θανάσιμα.

Το 488 μ.Χ. ο βασιλιάς Καβάδης Α’ ξεκίνησε ένα πείραμα ενός πρώιμου κομμουνισμού ακολουθώντας τα διδάγματα του θρησκευτικού ηγέτη Μαζντάκ ο οποίος κήρυττε την ελευθερία και την ισότητα. Ωστόσο οι μεταρρυθμίσεις του Καβάδη δεν ήταν αρεστές στην άρχουσα τάξη και ο Καβάδης εκθρονίστηκε και φυλακίστηκε. Όταν πήρε πίσω τον θρόνο του, με την βοήθεια των βαρβαρικών φιλών των Εφθαλιτών, χαλάρωσε την αφοσίωση του στις προηγούμενες του μεταρρυθμίσεις.

Ο λαμπρότερος ηγεμόνας της Περσίας των Σασσανιδών ήταν ο Χοσρόης Α’ (532 - 579 μ.Χ.) ο οποίος ονομαζόταν από τους υπηκόους του ως «Ανουσιρβάν», δηλαδή «αθάνατη ψυχή, και από τους φιλοσόφους ως «φιλόσοφος βασιλιάς». Με σαρωτικές μεταρρυθμίσεις αναδιοργάνωσε το φορολογικό σύστημα, τις δημόσιες υπηρεσίες και το στρατό. Το 540 μ.Χ. άρχισε μακροχρόνιο πόλεμο με τους Βυζαντινούς και επιτέθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Ανάγκασε τον Ιουστινιανό να υπογράψει συνθήκη ειρήνης με αρνητικούς όρους για το Βυζάντιο. Κατόπιν έφτασε να εισβάλει μέχρι την Υεμένη που τότε είχε καταληφθεί από το χριστιανικό βασίλειο του Αξούμ.

Προστάτης των καλών τεχνών, δέχτηκε τους εθνικούς φιλοσόφους που εκδίωξε ο Ιουστινιανός και φρόντισε προσωπικά ο ίδιος να μεταφραστούν ινδικά επιστημονικά κείμενα στην περσική γλώσσα.

Το 611 μ.Χ., στη διάρκεια της βασιλείας του Αρντασίρ Γ', έφτασαν μέχρι τη Χαλκηδόνα και κατέλαβαν την Αντιόχεια. Το 613 μ.Χ. κατέλαβαν τη Δαμασκό και τα Ιεροσόλυμα και, αφού κατέστρεψαν όλους τους ναούς, πήραν τον Τίμιο Σταυρό και τον μετέφεραν στην Κτησιφώντα.

Ο Χοσρόης Β’ έφερε τα στρατεύματα των Περσών σε όλη την Μέση Ανατολή και την Αίγυπτο και έφτασε να πολιορκεί, με την βοήθεια των Αβάρων, την Κωνσταντινούπολη. Το 622 μ.Χ., όμως, ο Ηράκλειος επιχείρησε τρεις εκστρατείες εναντίον των Περσών. Το 624  μ.Χ. κατέλαβε το Αζερμπαϊτζάν, έφτασε στον Τίγρη ποταμό και το 627 μ.Χ. νίκησε τον Χοσρόης Β’ και ξανάφερε στους Αγίους Τόπους τον Τίμιο Σταυρό. Μετά τις νίκες του Ηράκλειου, οι Πέρσες αναγκάστηκαν να υπογράψουν συνθήκη ειρήνης και να απομακρυνθούν από τα εδάφη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Β) Η ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΙΚΗ ΠΕΡΣΙΑ

Μετά τον Χοσρόη Β’, ο οποίος πέθανε σταυρωμένος, ακολούθησε ταραχώδης εποχή διότι ο λαός της Περσικής Αυτοκρατορίας είχε κουραστεί από τους πολέμους, τους λαομίσητους υψηλούς φόρους και την άκαμπτη κοινωνική δομή όπως και τα θρησκευτικά σχίσματα. Αποτέλεσμα ήταν η αποδυναμωμένη και ταραγμένη αυτοκρατορία να ηττηθεί από τους Μουσουλμάνους Άραβες και να υποταχθεί, το 642 μ.Χ., στο αραβικό χαλιφάτο. Έτσι ο λαός εγκατέλειψε το ζωροαστρισμό και αγκάλιασε την νέα θρησκεία που φέρνανε μαζί τους οι Άραβες , τον Ισλαμισμό.

Ωστόσο σιγά σιγά άρχισαν μέσα στο υποτελές περσικό κράτος να σχηματίζονται διάφορες ανεξάρτητες δυναστείες, που εκτελούσαν χρέη τοπικών περσικών διοικήσεων. Τέτοιες ήταν των Σαφαβιδών, των Σαμανιδών, τω Γαζναβιδών και των Σελτζουκιδών (1055 - 1194 μ.Χ.). Το περσικό πνεύμα και ο παραδοσιακός πολιτισμός κυριάρχησαν παντού, ιδίως επί Σελτζουκιδών. Με το τέλος της δυναστείας τους, κατέλαβαν τη μουσουλμανική Περσία οι Μογγόλοι του Τζέγκις Χαν. Τους διαδέχτηκε το 1502 μ.Χ. η δυναστεία των Σαφαβιδών με ιδρυτή τον Ισμαήλ Σεφί, ο οποίος δημιούργησε νέο Περσικό κράτος. Με τη δυναστεία αυτή το κράτος αναζωογονήθηκε και εγκαινιάστηκε η νεότερη ιστορία της Περσίας (1502 - 1736 μ.Χ.). Το 1514, στη διάρκεια της βασιλείας του Ισμαήλ Α' (1502 - 1524 μ.Χ.) οι Τούρκοι, με αρχηγό το Σελίμ Α', νίκησαν τους Πέρσες στη μάχη του Τσαλντιράν και κατέλαβαν την πόλη Τεμπρίζ.

Ο Αμπάς Α΄ ο Μέγας (1587 - 1629 μ.Χ.), μετά από συνεχείς πολέμους νίκησε τους Τούρκους και κατέλαβε τη Βαγδάτη και τη γύρω περιοχή που βρισκόταν στην κατοχή τους. Μετά το θάνατό του το 1629 μ.Χ. και μέχρι την άνοδο του Αμπάς Β' το 1642 μ.Χ., ακολούθησε μια περίοδος παρακμής. Στην περίοδο της βασιλείας του Αμπάς Β', που κυβέρνησε μέχρι το 1667, η Περσία ανέκτησε προσωρινά την παλιά της αίγλη.

Το 1722, στη διάρκεια της βασιλείας του Μαχμούτ, οι Αφγανοί επαναστάτησαν και κατέλαβαν το Ισπαχάν. Τον ίδιο χρόνο οι Ρώσοι και οι Τούρκοι επωφελήθηκαν από την κατάσταση και κατέλαβαν σημαντικά περσικά εδάφη. Το 1736 ο Αφγανός φύλαρχος Ναντίρ Κούλι Μπεγκ, αφού προηγουμένως ένωσε το στρατό του με τον περσικό και έδιωξε τους Αφγανούς, τους Ρώσους και τους Τούρκους, εκθρόνισε τον Πέρση βασιλιά και ανέβηκε στο θρόνο, βάζοντας τέλος στη δυναστεία των Σαφαβιδών. Στη συνέχεια επιτέθηκε στις Ινδίες και κατέλαβε το Δελχί, τη Χαρίζμ και την Μπουχάρα. Υπήρξε σκληρός τύραννος και γι' αυτό δολοφονήθηκε το 1747.

Το 1750 έγινε βασιλιάς ο Καρίμ Χαν της φυλής των Ζαντ, που κυβέρνησε με μεγάλη δικαιοσύνη μέχρι το 1779. Το 1794 πήρε το θρόνο ο Αγά Μωχάμετ Χαν, ο ιδρυτής της δυναστείας των Κατζάρων, που κυβέρνησε μέχρι το 1925. Τον ίδιο χρόνο, το 1794, η Ρωσία κατέλαβε την περσική επαρχία Γεωργία. Από την εποχή αυτή η Περσία αναμείχτηκε στους ανταγωνισμούς των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων και οδηγήθηκε σε συνεχείς εδαφικές παραχωρήσεις και σε τεράστιο οικονομικό χάος.

Το 1813, στη διάρκεια της βασιλείας του Σάχη Φετχ Αλή (1797 - 1834 μ.Χ.), με τη συνθήκη του Γκιουλιστάν, έχασε τις επαρχίες του Καυκάσου και το 1828, με τη συνθήκη του Τουρκμαντσάι, όλη την Αρμενία. Το 1846 η Ρωσία με τη συνθήκη της Τιφλίδας πήρε και τα λιμάνια Ρεστ και Ασταραμπάτ στην Κασπία θάλασσα. Το 1848 έγινε βασιλιάς ο Νασρ  ουντ Ντιν. Διόρισε πρωθυπουργό του το Μιρζά Τάκι Χαν που είχε μεγάλες διοικητικές ικανότητες. Προσπάθησε να εκσυγχρονίσει το περσικό κράτος, αλλά δημιούργησε πολλούς εχθρούς, που τελικά κατάφεραν να τον εξοντώσουν το 1896. Τον διαδέχτηκε ο σάχης Μουζά φαρ ουντ Ντιν που κατασπατάλησε τα δάνεια που πήρε από τους Άγγλους και τους Ρώσους. Το τέλος της βασιλείας το 1907) βρήκε την Περσία σε πλήρες οικονομικό χάος.

Ο ΠΕΡΣΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Στην αρχαία Περσία, η ζωγραφική γνώρισε ιδιαίτερη ακμή. Η μικρογραφία αναπτύχθηκε σημαντικά και έχουν σωθεί αξιόλογα δείγματα μικρογραφικών διακοσμητικών παραστάσεων. Αργότερα, επί της δυναστείας των Σασανιδών, παρουσιάστηκε η τοιχογραφία με την οποία είχαν διακοσμηθεί τα διάφορα οικοδομήματα.

Από το 12ο αιώνα μ.Χ., οι ζωγραφικές διακοσμήσεις στα βιβλία παρουσίασαν θέματα παρμένα από Έλληνες συγγραφείς και από την αραβική μυθολογία. Μετά τη μογγολική εισβολή, εμπλουτίστηκαν και από κινεζικά παραδοσιακά στοιχεία, ενώ από το 15ο αιώνα οι διακοσμήσεις έγιναν πολυπλοκότερες με τη χρήση αραβουργημάτων. Το 14ο αιώνα ιδρύθηκε η σχολή της Ταυρίδας, που έγινε πασίγνωστη ως το 17ο αιώνα για τις μικρογραφίες της.

Στενά συνδεμένη με τη ζωγραφική διακόσμηση ήταν η παραγωγή και διακόσμηση μεταξωτών, κεντημάτων και χαλιών που έφτασε σε μεγάλη άνθιση το 16ο και 17ο αιώνα Αυτή την άνθιση ακολούθησε και η μεγάλη ανάπτυξη όλων των άλλων τομέων της τέχνης (αρχιτεκτονική, κεραμική, γλυπτική).

Η κεραμική, που θεωρείται από τις πρώτες μορφές περσικής τέχνης, αναπτύχθηκε από αρχαιότατους χρόνους και άκμασε κυρίως από το 13ο αιώνα μ.Χ. Τα σχέδια στην αρχή ήταν απλά γεωμετρικά σχήματα, σιγά σιγά όμως παρουσιάστηκε η πλούσια διακοσμημένη και ποικιλόχρωμη κεραμική, ενώ κατασκευάζονταν και πήλινα μικρά αγάλματα. Η τέχνη αυτή άνθισε κυρίως στην περιοχή του Ελάμ, στα νοτιοανατολικά της Περσίας. Την ίδια εποχή παρουσιάστηκε και η γλυπτική, ιδιαίτερα πάνω σε βράχους.

Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στην περσική αρχιτεκτονική. Τα ανάκτορα των βασιλιάδων σε όλες τις μεγάλες πόλεις της Περσίας (Σούσα, Εκβάτανα, Πασαργάδες, Περσέπολη), αποτελούν δείγματα εξαιρετικής αρχιτεκτονικής, επηρεασμένης από την ασσυριακή. Βασικό στοιχείο της περσικής αρχιτεκτονικής είναι το "λιβάν" (αίθουσα με θόλο και τοξωτή είσοδο), παλαιό παραδοσιακό κτίσμα που επανέφεραν οι Σασανίδες. Μετά την αραβική κατάκτηση (11ος αιώνας) παρουσιάστηκε στην αρχιτεκτονική ο μεντρεσές, που ήταν αυλή τριγυρισμένη από τέσσερα λιβάν.

Χαρακτηριστικό γνώρισμα της νεότερης περσικής τέχνης είναι η άμεση σύνδεσή της με την αρχαία, γεγονός το οποίο οφείλεται στο ότι ο αρχαίος περσικός πολιτισμός ποτέ δεν εξαφανίστηκε, παρά το ότι η χώρα κατακτήθηκε για μεγάλα χρονικά διαστήματα από τους Έλληνες, τους Άραβες, τους Μογγόλους κ.ά. Οι διάφορες δυναστείες κράτησαν και διαιώνισαν το αρχαίο περσικό πνεύμα, που αναβίωσε ιδιαίτερα με τη δυναστεία των Σαφαβιδών (16ος μ.Χ.). Από το 18ο αιώνα η περσική τέχνη γνώρισε κάμψη, εξαιτίας των Τούρκων που διαδέχτηκαν τους Σαφαβίδες.

Η ΓΛΩΣΣΑ

Η περσική γλώσσα, η οποία λέγεται και Φαρσί, γνώρισε τις εξής φάσεις: 1) αρχαία ιρανική. Περιλάμβανε την αβεστική (700 - 600 π.Χ.) και την αρχαία περσική (600 - 300 π.Χ.). Η πρώτη ήταν η γλώσσα της περσικής βίβλου, ενώ η δεύτερη ήταν η γλώσσα της περσικής αυτοκρατορίας. Γραφόταν σε σφηνοειδή γραφή. 2) μεσαιωνική ιρανική (300 π.Χ. - 900 μ.Χ.) και 3) νεότερη ιρανική, η οποία χωρίζεται σε νεοπερσική, αφγανική, κουρδική και γλώσσα του Παμίρ.

Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ

Ο ζωροαστρισμός ή μασδαϊσμός, που παρουσιάστηκε τον 7ο αιώνα π.Χ., κυριάρχησε στην Περσία μέχρι τον 7ο ή 8ο αιώνα μ.Χ. περίπου. Πήρε το όνομα από τον κύριο διαμορφωτή του, το Ζωροάστρη ή Ζαρατούστρα, και περιέχεται στην περσική βίβλο, τη Ζενδ - Αβέστα. Σύμφωνα μ' αυτήν υπάρχουν δύο πνεύματα άυλα και ισοδύναμα: το πνεύμα του καλού, ο Αχούρα Μάσδα, και το πνεύμα του κακού, ο Αριμάν. Η νίκη του ενός ή του άλλου εξαρτάται από τον άνθρωπο που είναι ελεύθερος να διαλέξει. Πίστευαν όμως ότι στο τέλος ο Αχούρα Μάσδα θα νικήσει το κακό και όλες οι ψυχές θα ζήσουν αιώνια ευτυχισμένες, αν και μερικές θα πρέπει να περάσουν από ένα καθαρτήριο πυρ.

Από τον 7ο ή 8ο μ.Χ. αιώνα με τους Άραβες κυριάρχησε ο Ισλαμισμός που υποσκέλισε την παλιά θρησκεία. Πήρε διάφορες τοπικές μορφές και τελικά από τους Σαφαβίδες υιοθετήθηκε η σιιτική μορφή του ισλαμισμού.

ΟΙ ΠΕΡΣΕΣ ΣΤΗΝ ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ

Στην Αγία Γραφή υπάρχουν αρκετές αναφορές για την Περσική Αυτοκρατορία. Πολλές φορές αναφέρονται μαζί με τους Μήδους (Εσθήρ 1,19. Δανιήλ 5,28). Ο Ησαΐας αναφέρει για τα σχέδια του Θεού που θα πραγματοποιούνταν μέσω του βασιλιά Κύρου (Ησαΐας 45,1-4).

Οι κυριότερες πρωτεύουσες της Περσικής αυτοκρατορίας ήταν η Πασαργάδη και η Περσέπολη (Β' Μακκαβαίων 9,2), την οποία ίδρυσε ο Δαρείος (521 - 486 π.Χ.), και βρίσκονταν στα βουνά της νοτιοδυτικής Περσίας και η αρχαία ελαμίτικη πρωτεύουσα Σούσα (Δανιήλ 8,2. Νεεμίας 1,1) στην πεδινή χώρα. Σημαντικές πόλεις ήταν η Βαβυλώνα, η οποία κυριεύθηκε από τον Κύρο το 539 π.Χ., και τα Εκβάτανα στη Μηδία.

Στην εποχή της Παλαιάς Διαθήκης οι βασιλείς της Περσίας ήταν:

α) ο Κύρος (538 - 529 π.Χ.), για τον οποίο αναφορές γίνονται σε αρκετά χωρία της Παλαιάς Διαθήκης (Β' Παραλειπομένων 36,22-23. Έσδρας κεφ. 1-5, Ησαΐας 44,28. 45,1. Δανιήλ 1,21. 6,28. 10,1 κ.α.).

β) ο Καμβύσης (538 - 529 π.Χ.). Κάποιοι μελετητές υποστηρίζουν ότι είναι το ίδιο πρόσωπο με τον Δαρείο, που αναφέρεται στο βιβλίο του Δανιήλ (5,31. 6,9-25. 9,1. 11,1).

γ) ο Δαρείος Α' ή Ύστασπους (522 - 486 π.Χ.), ο οποίος αποπειράθηκε να κατακτήσει την Ελλάδα αλλά απέτυχε στη μάχη του Μαραθώνα (490 π.Χ.). Από τον Δαρείο δόθηκε η άδεια ανοικοδόμησης του Ναού (Έσδρας)

δ) ο Ξέρξης Α' ή Ασσουήρης (486 - 465 π.Χ.), του οποίου σύζυγος, κατά το έβδομο έτος της βασιλείας του ήταν η Εσθήρ. Στα βιβλία του Έδρα και της Εσθήρ αποκαλείται Αχασβερός. Για να εκδικηθεί τους Έλληνες για την ήττα στη μάχη του Μαραθώνα, έκανε δύο εκστρατείες στις οποίες όμως υπέστη και πάλι ήττες (Σαλαμίνα 480 π.Χ., και Πλαταιές, το 479 π.Χ.).

ε) ο Αρταξέρξης ο Μακρόχειρ (464 - 425 π.Χ.), ο οποίος επέτρεψε στον Έσδρα να επιστρέψει στην Ιερουσαλήμ για να φροντίσει για τη διδασκαλία και την εφαρμογή των εντολών του Κυρίου από τους Ισραηλίτες (Έσδρας κεφ. 7 και 8).

στ) ο Δαρείος Γ' ή Πέρσης (Νεεμίας 12,22), κατά την βασιλεία του οποίου τα στρατεύματα του μετά από πολυετείς αγώνες ενάντια στον ελληνικό και ασιατικό πολιτισμό έπαθαν μεγάλη συντριβή στις μάχες της Ισσού (333 π.Χ.) και των Γαυγαμήλων (331 π.Χ.), από τον Μέγα Αλέξανδρο.